Frantziako Barne Ministerioak atxikitze zentroei buruzko azalpenak ematen ditu bere webgunean: «Harrera herrialdea da Frantzia […]. Mestizajean aberats izanik, gure herrialdeak, estatu guztiek bezala, zein pertsona hartu nahi dituen hautatzeko eskubide zilegia du». Funtzio hori dute atxikitze zentroek, baita Hendaiakoak ere: Frantziako Estatuak nahi ez dituen atzerritarrak kanporatzea.

Izatez, araudiek diote herrialdetik kanporatzeko agindua duten pertsonak eraman daitezkeela atxikitze zentroetara —«peut être placé» aipatzen du legeak; ez da nahitaezkoa, beraz—, eta han egongo direla, soil-soilik, kanporatu arte beharrezko den denboran. Prefetak ematen du atxikitzeko agindua, eta bost egunerako indarra du; hortik aurrera, askatasunen epaileak erabakitzen du atxikitako pertsonari buruz.

Gehienez ere 45 egunez atxiki ditzakete pertsonak zentro horietan. Batez beste, 11 egun irauten dute atxikitze horiek, gobernuaren esanetan. Espainian, Portugalen eta Italian bi hilabete ingurukoa bide da batez besteko atxikitze denbora, baina herrialde batetik bestera aldatzen da, eta Alemanian, adibidez, batez beste hemezortzi hilabete irauten du atxikitze aldiak.

Euskal Herrian etorkinen atxikitze zentro bakarra dago, Hendaian (Lapurdi), Frantziako Estatuaren administraziopean. Elita Edehen auziak argitara ekarri du uda honetan, baina dozenaka urte dira ireki zutela. Handitu ere egin zuten; 2006ko abenduaren 31n itxi zuten —hamabost pertsonarentzat zuen lekua orduan—, eta 2008ko irailean ireki zuten berriz —30 pertsonarentzako lekuarekin—.

Zentroaren handitze lan horiek eta azkeneko hamarkadan atxikitako migratzaileen kopuruak gora egiteak lotura dute Nicolas Sarkozyren politikekin. Presidente zen garaian, agindua eman zuen Frantziatik urtean 25.000 migratzaile kanporatzeko, eta argi ikusi zen agindu haren emaitza urte batetik bestera: Hendaiako atxikitze zentroan 257 pertsona eduki zituzten 2003an; 520 eduki zituzten hurrengo urtean. Urte batetik bestera, bikoiztu egin zen atxikitakoen kopurua.

2.500 atxiki, lau errefuxiatu

Cimade elkarteak errefuxiatu eta migratzaileekin lan egiten du, eta Hendaiako zentroan bertan lan egiten dute elkarteko bi pertsonak. Zentroaren handitze lan haiek atxikitze eta kanporatze gehiago ekarriko zituztela uste zuen elkarteak. Egiazki, ordea, azkeneko urteetan zerbait apaldu da kopurua —bi datu emateagatik: 2010ean 360 pertsona atxiki zituzten; 2013an, 313—. Nolanahi ere, urtero 300 lagun baino gehiago eramaten dituzte Hendaiako atxikitze zentrora. Zentro berria eraiki zutenetik, 2008tik, gaur arte, 2.500 bat pertsona eraman dituzte hara, beraz. Datu esanguratsua, Cimadek berak emandakoa: horietatik lauk bakarrik lortu izan dute errefuxiatu estatusa urte horietan. Migratzaileak kanporatzea baita helburua, eta prozedura ahalik eta azkarren egiten saiatzen baitira, Cimadek berak salatu izan duenez: «Horrela, zenbakiak hantzen dituzte». Sarkozyk utzitako aginduaren arrastoak dira, oraindik.

Hendaiara eramaten dituzten migratzaile gehienak mugan atzematen dituzte. Ez da harritzekoa. Frantziako Estatuak herrialdean egoteko baimena ukatu badie, ondoko beste herrialde batera pasatzen saiatzen dira, eta pasatzen ari diren horretan atxikitzen dituzte. Hendaiako zentroan edukitzen dituztenetatik hiru laurdenak, gutxi gorabehera, mugan atxilotuak dira. PAF Aireko eta Mugetako Poliziak, hain justu, tren eta autobus geltokietan eta igarobide diren errepideetan ezartzen ditu gisa horretako kontrolak; Espainiako poliziekin koordinatzen da, bestalde.

Elita Edehen kasua ere horixe izan da: Frantziak bere administraziopeko lurretan bizitzeko baimenik eman ez, Espainiara edo Hego Euskal Herrira pasatu nahi, eta bidean zela atzeman zuten poliziek. Baina Edehen kasua ez da bakarra; 2010ean, Cimadek salatu zuen, adibidez, Suitzan lan egiten zuen eta Lisboara trenez zihoan emakume bat —brasildarra izaki sortzez, Rio de Janeirorako hegazkin bat hartu nahi zuen han— lau orduz atxikita eduki zutela Hendaian. 2012ko apirilean, berriz, Gabongo emakume bat atxiki zuten; birbilobak ezagutzera joana zen Frantziara, eta gero Lurdesera, erromes; handik itzulian atxiki zuten. Ehunka adibideren arteko bi baino ez dira.

Pertsona batek arauzko paperak ez baditu edo Frantziako bere egonaldia behar bezala justifikatu ezin badu, PAFek atzeman eta atxikitze zentrora igor baitezake. Horregatik, egoera absurdoak gertatzen dira maiz. Esate baterako, Bilbon bizi zen jatorri marokoarreko gizon bat (F.B.) 2010eko otsailean atzeman zuten. Paristik Irunera (Gipuzkoa) heldu zen trenez, handik Bilbora, etxera, itzultzeko. Hendaiako atxikitze zentroan eduki zuten, abokatu gabe.

Iaz errepikatu zen kontu bera, orduko hartan Espainiako Poliziaren esku hartzearekin: Irunen bizi zen beste marokoar bat Guardia Zibilak atxilotu zuen kontrol batean, eta PAFen esku utzi. Azkenerako, aske utzi eta etxera itzuli ahal izan zen, baina atxiloketa horiek denek balio dute Frantziako Gobernuak kanporatutako atzerritarren estatistikak gizentzeko. Laurence Hardouin Cimadeko kideak 2011ko abenduan azaldu zuen: «[Kanporatze] Zenbaki horietara heldu ahal izateko, jada ez da soilik atxilotzen toki batean paperik gabe bizi den pertsona; lurralde horretatik pasatzen dena ere jomugan jarria da. Beren etxera itzultzen direnak ere atxilotuak dira».

Cimadek salatzen du atxikitako pertsona horiek egoera erregularra dutela anitzetan Europako beste herrialde batean, eta prefetak baduela horren berri. Hatz markei begiratzea aski dutela hori jakiteko, baina, halere, atxikitzen dituztela. Francisco Sanchez Rodriguez Cimadeko langileak berretsi du atxikitzeek «salbuespena» izan behar luketela, baina, alta, egun «arau» bilakatu direla. «Zifren politikaren» emaitzak dira, Cimadekoen esanetan. Izan ere, atxikitakoak asko dira, baina horietatik aske geratzen dira gehien-gehienak. 2013an atzeman zituzten 313 pertsonetatik, 155 zituzten askatu: 86 beren sorterrira zituzten kanporatu, eta beste 46, Europako Batasuneko beste herrialde batera zituzten igorri, herrialde horretan egoera erregularrean bizi baitziren.

Estatu Islamikotik ihesi

Edozein gisaz, kanporatuak baino askoz gutxiago dira asiloa lortzen dutenak. Hendaiako zentroan anitz dira beste herrialde batean asiloa galdeginak, Sanchez Rodriguezek dioenez. Iritsi berrien artean, gaur egun, arrazoi ekonomikoengatik migratutako pertsona gutxi dituzte. Garai batzuetan, migratzaile anitz lana aurkitzera etortzen ziren, baina azkenaldi honetan kasu horiek franko gutxi dira. Azkenaldian iritsitakoek jazarpenari diote ihes egin; izan estatu baten pertsekuzioari, izan beste gisa bateko jazarpenei. Siriarrak badira, adibidez, Estatu Islamikotik ihesi iritsiak.

Zail da igartzen zer bide har dezakeen Elita Edehen auziak. Nekeza eta apetatsua baita errefuxiatu estatusa lortzeko prozedura. Sei hilabeterako baimena eman diote Edehi, bere sorterrian jasan zuen traumaren osteko estresa senda dezan. Sei hilabetez Frantzian bizi ahal izango da, eta asiloa berriz eskatu ahal izango du. Baina deusek ez dio bermatzen ez dutela kanporatuko.

Davy Queenek, adibidez, ez zuen lortu. Sierra Leonakoa da Queen, baina gerran gurasoak galdu, eta Nigeriara joan zen, amona batekin bizitzera. Kontatu zuen «mafiek» amonarengandik bereizi, Europara ekarri, eta prostituzioan aritzera behartu zutela. Hendaiako atxikitze zentroan eduki zuten hainbat egunez, duela bost urte. Saiatu ziren Miarritzeko aireportuan hegazkin batean sartu eta Nigeriara bidaltzen, baina uko egin zion —atxikitako pertsonek badute eskubide hori, hegazkinean sartzeari uko egitekoa, nahiz eta azkenean lotuta sar ditzaketen—. Bere burua lurrera bota eta protesta egin zuen aireportuan. Sonatua izan zen auzia, baina astebete baino lehenago Parisera eraman zuten, eta handik Nigeriara bidali.

Ruslan Advoyan armeniarrak hiru urte eman zituen Frantziako Gobernuarekin tirabiran. Kurdu yezidia izanik, Armenian bere bizia arriskuan zela zioen Advoyanek, eta asilo politikoa eskatu zuen. Errefuxiatuen gerizarako Ofpra erakundeak, ordea, ebatzi zuen Armenia herrialde «segurua» zela, eta Advoyanek ez zituela betetzen errefuxiatu estatusa lortzeko baldintzak. Kasu askotako bat da. Urtarril honetan kanporatzea erabaki zuten. Baionako espetxean eduki eta gero, Parisera eraman zuten, lotuta. Ez da gehiago haren berririk.

Calaistik Hendaiara

Baina azkeneko hilabete honetan beste joera bat nagusitu da: Frantziako Calais hirian atxilotuak ari dira ekartzen Hendaiako atxikitze zentrora. Zazpi pertsonaren kasuak ezagutu ditu Cimadek azken hilabetean, nahiz guziak aske utziak dituzten. Horien artean, baziren bi errefuxiatu —Italiak halakotzat onartuak—, Erresuma Batura joan nahi zutenak familien ikustera. Beste bostak Calaisko prefetaren aginduz atxilotu zituzten, baina atxilotze agindua ez zen legezkoa, epailearen esanetan. Azkeneko bost atxilotu horien artean nabarmentzekoa da baten auzia. Calaisen atxilotu eta Hendaiako zentrora igorri zuten, baina han askatu egin zuten, eta berriz Calaisera itzuli zen. Eta han, berriz ere harrapatu, eta berriz ere Hendaiara igorri. Astelehen honetan askatu berria dute. «Gehiegikeria» horiek salatu nahi zizkion Cimade elkarteak Bernard Cazeneuve Frantziako Barne ministroari joan den ostiralean, atxikitze zentrora bisita egin baitzuen ministroak, baina elkarteari ez zioten aukerarik eman harekin solastatzeko.

Atxikitako pertsona askorentzat desesperazioaren azken muga dira atxikitze zentroak, sorterrian arriskuan sumatzen dutelako beren burua. Elita Edehek ere esana zuen Nigeriara itzularaziko balute heriotza izango lukeela atezuan. Beste asko ere agertu dira etsipenaren leiho horretara; Jean Mangadima Awikimengo, adibidez, bere buruaz beste egiten saiatu zen 2008ko urrian. Kongoko Errepublika Demokratikoan, bere sorlekuan, emaztea hil ziotela zioen, eta Frantziara ihes egin zuela, baina 2007an atzeman eta kanporatu zutela Kongora. Han preso eduki zuten, baina ihes egin zuen kartzelatik. Frantziara itzultzen saiatzen ari zela atzeman zuten, Hendaian, eta atxikitze zentrora eraman. Bere buruaz beste egiten saiatu zen hantxe.

Ez da kasu bakarra izan. 2012ko martxoan, jatorri aljeriarreko 37 urteko gizonezko bat saiatu zen bere buruaz beste egiten Hendaiako atxikitze zentroan. Garai hartan zentroan bertan lan egiten zuen Cimadeko langileak eta atxikitako pertsonetako batek aurkitu eta salbatu zuten gizona. Kexatu ziren ustez zaintza lanak egin behar zituzten langileek ez zutela esku hartu. Askatasunen epaileak, azkenean, libre utzi zuen aljeriar jatorriko pertsona hura, argudiatuta bazirela okerrak prefetaren diligentzietan.

Salaketa larriagoak ere izan dira Hendaiako atxikitze zentroan. Iazko uztailean, adibidez, atxikitako pertsonetako batek auzitegira jo zuen: azaldu zuen hiru poliziak «mehatxuak eta irainak» egin zizkiotela, mozkorturik zeudela. Zigorrak betetzera kondenatu dituzte polizia horiek; kanporatu dituzte, edo erretreta aitzinatua hartzera behartu. Orduz geroztik, atxikitze zentroan poliziekiko harremana «anitz hobetu da», Sanchez Rodriguezek aitortu duenez. Baina arazo guztiak ez dira saihestuak. Beren buruaz beste egiten saiatzen direnak badira noizik behin, eta damu da Cimadeko langilea horregatik. Heriotzak eragotzi ahal izan dituzte, eta, zentroko medikuekin lanean, «erantzun egokiak» aurkitu ahal izan dituzte. Nolanahi ere, Sanchez Rodriguezek argi du Hendaiakoa «presondegi bat» dela atxikitze zentro bat baino gehiago: «Bizi baldintzak biziki konplikatuak dira atxikientzat. Estres handipean bizi dira. Ez dakite zer bilakatuko diren».